کتاب سه سال در دربار ایران اثر دکتر فووریه انتشارات پر

رقعی

شومیز

فارسی

400

شادروان عباس اقبال در مقدمه می نویسد: «کتاب شیرینى که ترجمه‌‌ی آن از نظر خوانندگان محترم مى‌گذرد و حاوى بسى مطالب ‌تاریخى راجع به اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه است به توسط یک تن طبیب فرانسوى که ‌شاهد عینى بسیارى از وقایع بوده به رشته‌ی تألیف درآمده است. در این ترجمه کمال احتیاط و دقت به خرج داده شده است تا هیچ نکته‌ی آن از قلم ‌نیفتد و در اداى مقصود مؤلف اصلى اخلالى روى ندهد. البته بعضى از معلومات و اطلاعات این مؤلف به وجود نهایت سعى که در جمع‌آورى مطالب صحیحه به خرج داده خالى از اشتباه و مسامحه نیست. ما هر جا که به‌نکته‌اى از این قبیل برخورده‌ایم به عدم‌صحت آن اشاره کرده‌ایم. در ترجمه‌ی کتاب «سه سال در دربار ایران» ما هیچ قصد و غرضى جز کمک به روشن‌شدن تاریخ ایران نداشته‌ایم. اگر احیاناً قسمتى از اطلاعات و حکمیت‌هاى مؤلف اصلى‌ کتاب پسند بعضى از خوانندگان نیفتد یا آن‌ها به عقیده‌ی خود صحیح نیابند بحثى بر ما نیست.»

خود دکتر فوویه نیز می نویسد: «من که مدت چند سال طبیب مخصوص اعلی‌حضرت ناصرالدین‌شاه و شاهد عینى ‌زندگانى روزانه‌ی او بوده‌ام چیزهایى دیده‌ام که نه تنها هیچ مسافرى نمى‌تواند بر آن‌ها اطلاع ‌یابد بلکه آگاهى از آن‌ها بر هر کسى نیز که در ایران مقیم شده باشد مشکل است. این‌سفرنامه شرح همان مشاهداتى است که دیگران از آن‌ها اطلاعى ندارند و آن در حکم‌ پرده‌اى است که کم و بیش حقایق مربوط به شاه ایران در آن نقاشى شده. ایران کشورى است که با وجود بروز افکار جدیده،آداب و عادات مردم آن‌چنان ‌ثابت و لایتغیر مانده که مى‌توان آن‌ها را عین عادات و آداب اجداد ایشان دانست؛ بلکه‌ شاید اولاد ایشان نیز از آن‌ها دست برندارند. با وجود آن‌که در این یادداشت‌هاى روزانه‌ی کتبى سعى شده است که نهایت دقت‌رعایت شود، محتاج به تذکار نمى‌دانم که در این نوشته، کاملاً اسرار شغل خود را نگاه ‌داشته و نسبت به ناصرالدین‌شاه که مردى تیزهوش و خوش‌ذات بود و در تمام حوادث ‌به من نیکى کرده است رعایت کمال احترام را نموده‌ام. امیدوارم که این اوراق دفتر خاطرات من به جغرافیا و تاریخ ایران که در ادوار مختلفه‌ در آن باب کتاب‌هاى بسیار نوشته‌اند، کمکى کند و سعادت آن را داشته باشد که خواننده‌ را نیز سرگرم نماید و براى او مفید افتد.»

کتاب فووریه علاوه بر شرح خاطرات سفر یک اروپایی به ایران، به لحاظ توصیف مکان‌های تاریخی و بیان موقعیت جغرافیایی مناطق و شرح و بسط مسایل اجتماعی از دیدگاه‌های عرفی و مذهبی و بیان وضعیت مردم ایران در عهد ناصری حائزاهمیت بسیار است.

دیدن وضعیت اسفبار نقاط مختلف ایران و ایرانیان در عصر ناصری، فووریه را به تأسف واداشته و او در جای جای خاطرات خود به این مسأله اشاره کرده است. چنان‌که در ابتدای ورود به ایران در گذر از تبریز که پایتخت دوم ایران و مقرّ ولیعهد بوده، به اوضاع نابسامان شهر تبریز و نیز وفور گدایان در این شهر اشاره می‌کند. همچنین فووریه در توصیف وضعیت اسفبار اقتصادی ایرانیان که با وطن‌فروشی دولتیان تغذیه می‌شد، به کوته‌نگری و برداشت‌های سطحی مردم از مسایل، دورویی‌ها و دودوزه بازی‌های رجال درباری در کسب مقامات و سرکیسه کردن بیشتر رعیت و دیگر بدبختی‌ها اشاره کرده است.
او دو عامل عمده‌ی عقب‌ماندگی مردم ایران را فروش امتیازات و حراج مقام و منصب ذکر کرده است. گویا در عصر ناصری کسب مقام در گرو لیاقت‌های فردی نبود، بلکه داشتن مقام و منصب در گرو میزان پولی بود که به شاهنشاه پیشکش می‌شد.

از دیگر نکات قابل توجه کتاب ترسیم تصویر شخصیت‌های دوره‌ی ناصرالدین‌شاه توسط نویسنده است. فووریه با معرفی شخصیت‌هایی چون محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه که جزو فهیم‌ترین افراد عصر قاجار به‌شمار می‌رفت، نقاط ضعف دربار را نشان داده است. نقش طبقه‌ی روحانیت در جامعه‌ی عصر قاجار، وضعیت حرمسرا و نفوذ زنانی چون امینه اقدس در دربار که تمام توجه شاه را به برادرزاده‌اش ملیجک معطوف داشته بود، نیز از جمله مطالبی است که در کتاب به تفصیل آمده است. سرانجام فووریه در 1309 هـ ق. پس از پایان قضیه‌ی تنباکو و در بازگشت از سفر فراهان که وبای عمومی در ایران شیوع یافته بود، با وجود خستگی از سفر و تلاشی که در معالجه‌ی بیماران کرده بود، وقتی با اوضاع آشفته تهران مواجه شد، از ناصرالدین شاه تقاضای مرخصی کرد. شاه نیز با دادن درجه‌ی اول نشان شیر و خورشید، او را از حضور خود مرخص نمود.